Ձմերուկ - բաղադրությունը, օգտակար հատկությունները

by Victoria Mazmanyan | Last updated on Դեկտեմբերի 03, 2020

Education: Երևանի պետքական բժշկական համալսարան

Նախաբան

Ձմերուկը, մեր մշակությում դարձել է ամառվա խորհրդանիշը։ Այն զովացնող է, գունեղ և ավելին քան 90 տոկոսով բաղկացած է ջրից, որտեղից էլ ծագում է միջազգային անունը՝ watermelon։ Այս նյութում մենք կխոսենք ջրից զատ, ձմերուկի այլ բաղկացուցիչներից․ ինչպես են դրանք ազդում առողջության վրա և ինչ դեր կարող են խաղալ տարբեր սննդակարգերում։

Ըստ բուսաբանական դասակարգման, ձմերուկն անվանվում է պեպո, այսինքն փոփոխված հատապտուղ, հաստ և պինդ արտաքին շերտով։ Այն համարվում է սեխի բարեկամ, սակայն նույն Cucumis ցեղի մաս չի կազմում։ Այն նույն Cucurbitaceae՝ դդմազգիների ընտանիքից է, ինչպես սեխը, վարունգն ու դդումը։

Ձմերուկի գծավորությունը խոսում է իր տեսակի մասին։ Գոյություն ունեն ձմերուկի ավելի քան 1200 տեսակներ, սակայն ամենատարածվածներն են սերմնավոր, անսերմ, մինի և դեղին կամ նարնջագույն տեսակները։

Ձմերուկի ծագումը առարկելի հարց է։ Գիտնականները բացահայտել են, որ ձմերուկի նախնին աճեցվել է Աֆրիկայի մայրցամաքում, տարաձայնությունները սկսում են հարցի շուրջ, թե հստակ որտեղ։ Լիբյայում հայտնաբերվել են 5000 տարեկան ձմերուկի սերմերի մնացորդներ։ Եգիպտական դամբարաններում գտնվել են ոչ միայն 4000 տարեկան սերմեր, այլև ձմերուկի պատկերներ։ Դարեր անց, այն տարածվեց և ճանաչություն գտավ Միջերկրածովյան երկրներում (1)։

Սննդային Բաղադրություն

Ձմերուկի ամեն հատված կարող է օգտագործվել, որպես սնունդ, հետևաբար այն համարվում է զրոյական թափոն առաջացնող սնունդ։ Ձմերուկի սերմերն ու կեղևը, բնականաբար միջուկից տարբերվում են իրենց սննդանյին արժեքներով։ Սերմերը հաճախ բովում են, իսկ կեղևը կարող է օգտագործվել որպես բանջարեղեն,խաշած կամ տապակած, ինչպես և թթու դրած։

Որոշները խորհուրդ են տալիս ներառել ձմերուկի սերմերը ավանդական բաղադրատոմսերում, հատկապես շրջաններում, որտեղ քրոնիկ սովը խնդիր է, քանի որ սովորաբար սերմերը հասանելի են և աղբն են նետվում, սպիտակուցի, ճարպի, կալցիումի, ածխաջրերի, ֆոֆորի ընդունումը բարելավելու նպատակով (2)։

Սպիտակուցներ, Ածխաջրեր, Ճարպեր և Կալորիաներ

Ձմերուկի քաշի մոտ 92 տոկոսը կազմում է ջուրը։ Գլխավոր մակրոնուտրիենտները ձմերուկում ածխաջրերն են։ Սպիտակուցի կոնցենտրացիան շատ ցածր է, 100գ ձմերուկում կազմելով ընդամենը 0,6գ։ Ձմերուկում նաև կան աննշան քանակությամբ ճարպեր, հետևաբար կան քիչ քանակությամբ հագեցած ճարպեր և չկան տրանս ճարպեր և խոլեստերին։ 100գ ձմերուկը պարունակում է ընդամենը 30 կալորիա։

Սպիտակուցի որակի ուսումնասիրութայն արդյունքում հայտնաբերում ենք, որ բոլոր անփոխարինելի ամինաթթուներից, տրիպտոֆանը, թրեոնինն ու լիզինը պարունակվում են հավասար քանակությամբ և ամենաբարձր կոնցենտրացիաներով։ Մնացած անփոխարինելի ամինաթթուները նույնպես հավասար են իրար պարունակությամբ և յուրաքանչյուրը կազմում է սպիտակուցի ընդամենը 1 տոկոսը։ 

Ձմերուկի սերմերը շատ ավելի հարուստ են սպիտակուցով (մոտ 8%) և ճարպերով (մոտ 17%), ինչպես նաև բջջանյութով (մոտ 40%) և կալորիաներով, սակայն շատ ավելի բարդ է սպառել 100գ ձմերուկի սերմ (3)։ Մեկ այլ հետազոտություն, ձմերուկի սերմերի սննդարար արժեքի մասին, տարբերվող թվեր է հայտնաբերել, մոտ 34 տոկոս սպիտակուցով, 32% ճարպով, 27% ածխաջրերով և 0,1% դիետիկ բջջանյութով (4)։

Ձմերուկի կեղևը պարունակում է մեծ քանակությամբ փոխարինելի ամինաթթու ցիտրուլին, որը նաև պարունակվում է միջուկում։ Կարմիր միջուկով ձմերուկում կա քիչ ավելի պակաս ցիտրուլին քան դեղին և նարնջագույն միջուկով ձմերուկներում (5)։

Վիտամիններ

Ձմերուկը վիտամին Aի և վիտամին Cի հիանալի աղբյուր է։ Այն նաև պարունակում է ցածրից միջին քանակությամբ B կոմպլեքս վիտամիններ, մասնավորապես B1, B2, B3, B5 և B6 վիտամիններ։ Ձմերուկը պարունակում է քիչ քանակությամբ վիտամին K և վիտամին E։ Նրանում բացակայում են վիտամին Dն, վիտամին B12ը և վիտամին B9ը։

Ձմերուկի սերմերը հարուստ են վիտամին Eով (4) և վիտամին Cով։ Սրանք նաև,  միջուկի հետ համեմատ, պարունակում են ավելի շատ վիտամին B3 (6)։

Ձմերուկի կեղևն ավելի հարուստ է վիտամին Aով և պարունակում է բարձր քանակությամբ C վիտամին (6)։

Հանքային նյութեր (Միներալներ)

Ձմերուկի միջուկը հարուստ է կալիումով, մանգանով, մագնեզիումով, կալցիումով և ֆոֆորով։ Նրանում կան միջին քանակությամբ պղինձ, երկաթ, ցինկ, սելենիում և խոլին։ Այն պարունակում է շատ քիչ նատրիում։

Ձմերուկի սերմերը նույնպես պարունակում են արժեքավոր հանքային նյութեր․ կալցիում, ֆոսֆոր, մագնեզիում, նատրիում, կալիում և ցինկ (3)։

Օգտակար և վնասակար հատկություններ 

Ալերգիա

Ձմերուկից ալերգիան բավականին հազվադեպ է հանդիպում, սակայն այն կարող է արտահայտվել և երեխաների, և մեծահասակների մոտ։

Գոյություն ունեն, ձմերուկում բնութագրված 3 գլխավոր ալերգեններ․ մալատ դեհիդրոգենազ, տրիոզ ֆոսֆատ իզոմերազ և պրոֆիլին։ Ձմերուկից ալերգիայով տառապող հիվանդների շրջանում, այս միացություններից գերզգայունության առաջացման հաճախականություններն են համապատասխանաբար 96, 78 և 56 տոկոս։

Այս ալերգենները սովորաբար առաջացնում են բերանային ալերգիայի սինդրոմը, որպես գլխավոր դրսևորում։ Այն սովորաբար անմիջապես արտահայտվում է այտուցով և բերանում քորի զգացումով, ալերգեն պարունակող ուտելիքի ընդունումից հետո (8)։

Պրոֆիլին սպիտակուցը կարող է նաև հարտնաբերվել այլ մրգերում, ինչպիսիք են սեխն ու նարինջը։

Դիաբետ (Շաքար)

Ձմերուկի գլիկեմիկ ինդեքսը միջինում 76 է (9), սակայն այդ թիվը կարող է փոփոխվել կախված ձմերուկի հասունությունից և ածխաջրային պարունակությունից։

Ձմերուկի վառ գունավորումը պայմանավորված է լիկոպին կոչվող կարոտինոիդիով։ Ապացուցված է, որ այն ունի դրական ազդեցություն սիրտ-անոթային համակարգի վրա, նաև դեր խաղալով օրգանիզմի պաշտպանությունում, ախտաբանություններից, ինչպիսիք են դիաբետն ու քաղցկեղը (10)։

Մեկ այլ կարևոր միացություն, որը գտնվում է ձմերուկի մեջ, փոխարինելի ամինաթթու L-ցիտրուլինն է, որն ուսումնասիրվել է որպես հնարավոր ոչ դեղաբանական բուժում ինսուլինային դիմադրության ժամանակ։ L-ցիտրուլինի պարունակությունը հատկապես բարձր է ձմերուկի կեղևի մեջ։

Ձմերուկը, դիաբետիկ վիճակով անձանց, խորհուրդ է տրվում ընդունել առողջ ճարպերի, բջջանյութի և սպիտակուցի հետ մեկտեղ, օրինակ ընկուզեղենի, արյան մեջ գլուկոզի ներծծման պրոցեսը դանդաղեցնելու նպատակով։

Քաղցկեղ

Ինչպես արդեն նշվեց լիկոպին կարոտինոիդը կարող է ունենալ պոտենցիալ հակաքաղցկեղային հատկություններ (10)։

Մեկ այլ միացությունների խումբ, որով ձմերուկի կեղևը հարուստ է, պոլիսախարիդներն են, որոնցից են արաբինոգալակտանը, գալակտոզը, արաբինոզը, ռամնոզը և այլն։ Այս պոլիսախարիդները ճանաչված են իրենց հակապրոլիֆերատիվ և հակաօքսիդանտ հատկություններով։  Ձմերուկի կեղևի հակաուռուցքային հատկությունը կարևոր ցիտոտոքսիկ ունակություն ունի կոկորդի կարցինոմատոզ բջիջների դեմ (12)։

Ձմերուկի կեղևը պարունակում է նաև անտոցիանին և ֆլավոնոիդներ, որոնք հայտնի են իրենց հակաօքսիդանտ, հակաբորբոքային և հակաքաղցկեղային հաստկություններով (13)։

Սիրտ-անոթային Համակարգ

L-ցիտրուլին ամինաթթուն կարող է պաշտպանել օրգանիզմը ոչ միայն դիաբետից, ալև կարող է դրական թերապևտիկ ազդեցություն ունենալ այն մարդկանց վրա, ովքեր ունեն բարձր ճնշում կամ այլ սիրտ-անոթային հիվանդություններ (11)։

Մեկ հետազոտություն ցույց է տվել, որ այն կարող է արդյունավետ լինել սիրտ-անոթային հիվանդությունների աստիճանը նվազեցնելու գործում (10)։

Հղիություն

Ապացուցվել է, որ լիկոպինի հակաօքսիդանտ հատկությունը նաև ունի հնարավորություն, նվազեցնելու պրեէկլամպսիայի զարգացումը և ներարգանդային հետամնացության աճը, առաջնածին կանանց մոտ (14)։

Ձմերուկը կարող է խորհուրդ տրվել հիպերեմեզիս գրավիդարումով հիվանդներին, քանզի ձմերուկում ջրի բարձր պարունակությունը կօգնի ջրազրկումից պաշտպանվել (15)։ Հիպերեմեզիս գրավիդարումը հղիության բարդություն է, որի դրսևորվում է ուժեղ սրտխառնոցով և փսխումով։

Միզածորանային Համակարգ

Ձմերուկի միջուկը հայտնի է իր պաշտպանիչ հատկություններով, քրոնիկ երիկամային անբավարարության ժամանակ և մեզի մաքրման ունակությամբ։ Ապացուցած է որ այն ունի նշանակալի հակամիզաքարային և միզամուղ ունակություններ (16), որոնք կարող են օգնել միզապարկի կամ միզածորանային համակարգի խնդիրներով մարդկանց ։

Ձմերուկի դիետա

Ձմերուկի դիետան, ինչպես անունն է ենթադրում, սննդակարգ է, որի ընթացքում կարող եք ուտել միայն ձմերուկ։ Ջրի բարձր պարունակության պատճառով, սա ավելի նման է դետոքսի, քան դիետայի։

Ձմերուկի ամենօրյա ընդունումը կարող է հանգեցնել մարմնի քաշի, մարմնի զանգվածի ինդեքսի և ճնշման իջեցման, ինչպես նաև բարելավել որոշ գործոններ, որոնք կապված են ճարպակալման և հավելյալ քաշ ունենալու հետ։ Այս գործողությունների մեխանիզմն է ձմերուկի հագեցման ընկալումը բարձրացնելու ունակությունը, միջին պոստպրանդիալ  գլյուկոզան և ինսուլինային պատասխանը (17)։

Որպես միրգ, ձմերուկն ունի ջրի բարձր պարունակություն և ցածր կալորիականություն, ինչը նրան դարձնում է նախուտեստի հիանալի ընտրություն այն անձանց համար, ովքեր փորձում են քաշ գցել։ Մենք արդեն քննարկել ենք ձմերուկի ունեցած առողջության համար օգուտները, սակայն ձմերուկի դիետան, սննդակարգի ծայրահեղ տարբերակ է և սպիտակուցային և ճարպային ցածր պարունակության պատճառով, խորհուրդ չի տրվում երեխաներին, հղիներին և հատուկ առողջական խնդիրներով անձանց, ինչպիսիք են շաքարը և իմունային անբավարարությունը (18)։

Աղբյուրներ․՝

1. https://www.nationalgeographic.com/news/2015/08/150821-watermelon-fruit-history-agriculture/
2. https://pdfs.semanticscholar.org/461c/4889b0ab6f8a34856e50aeac0a3f74d77af7.pdf
3. https://www.researchgate.net/publication/323663320_Watermelon_Seeds_as_Food_Nutrient_CompositionPhytochemicals_and_Antioxidant_Activity
4. http://www.phytojournal.com/archives/2015/vol3issue6/PartB/3-6-24.1.pdf
5. https://www.researchgate.net/publication/7736564_Determination_of_citrulline_in_watermelon_rind
6. https://www.researchgate.net/publication/259176510_Comparative_Vitamins_Content_of_Pulp_Seed_and_Rind_of_Fresh_and_Dried_Watermelon_Citrullus_Lanatus
7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19295232/
8. https://www.researchgate.net/publication/289039646_Oral_allergy_syndrome_to_watermelon_and_melon
9. https://care.diabetesjournals.org/content/diacare/suppl/2008/09/18/dc08-1239.DC1/TableA1_1.pdf
10. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4464475/
11. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6073798/
12. https://www.researchgate.net/publication/333828166_Partial_characterization_and_antitumor_activity_of_a_polysaccharide_isolated_from_watermelon_rinds
13. https://www.scientific.net/MSF.998.261
14. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12767566/
15. https://www.hyperemesis.ie/documents/eating_and_drinking_tips.pdf
16. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29145146/
17. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6470521/
18. https://www.healthline.com/health/diet-weight-loss/watermelon-diet-fact-or-fiction#risks-of-the-diet
19. https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/healthy-weight/diet-reviews/ketogenic-diet/
20. https://www.healthline.com/nutrition/watermelon-keto#carb-content
21. https://hypertensioninstitute.com/service/dash-1-2-diet/
22. https://www.atkins.com/how-it-works/library/articles/national-watermelon-day
23. https://paleogrubs.com/healthiest-paleo-diet-foods
24. https://www.healthline.com/nutrition/dukan-diet-101#foods
25. https://www.dukandiet.com/newsletter/june-2013
26. https://www.ndtv.com/health/intermittent-fasting-break-your-fast-with-these-5-weight-loss-friendly-foods-2103541
27. https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/cam/patient/prostate-supplements-pdq

Հոդվածի հեղինակ՝ Victoria Mazmanyan

Մասնագիտությունը՝ Երևանի պետքական բժշկական համալսարան

Թարմացվել է՝ Դեկտեմբերի 03, 2020