Վիտամին D-ով հարուստ սննդամթերք
Վիտամին D-ով հարուստ սննդամթերք - տեսակավորված ցուցակ
Ներածություն
Վիտամին D- ը (կոչվում է նաև կալցիֆերոլ) ճարպալույծ վիտամին է: Գոյություն ունի վիտանիմ Դ-ի երկու աղբյուր՝ էկզոգեն և էնդոգեն։ Էկզոգենը, այն չի սինթեզվում մարդու օրգանիզմում և ստանում ենք սննդի միջոցով, իսկ էնդոգենը՝ սինթեզվում է մաշկում ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ներգործունեության հետևանքով։
Տարբեր աղբյուրներից օրգանիզմ անցած վիտամին Դ ոչ ակտիվ է և կոչվում է նախավիտամին։ Նախավիտամին Դ-ն հանդես է գալիս երկու ձևով՝ վիտամին D2 (ergocalciferol) և վիտամին D3 (cholecalciferol): Երկու ձևերն էլ արտադրվում են արևի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցությամբ, այդ իսկ պատճառով վիտամին Դ-ն կոչվում է նաև «արևի վիտամին», բայց վիտամին D2- ն արտադրվում է բույսերում և սնկերում, իսկ վիտամին D3- ը` կենդանիների, այդ թվում `մարդու օրգանիզմում: Նախավիտամինները լյարդում և երիկամներում մետաբոլիզվում են (տարբեր քիմիական փոփոխությունների է ենթարկվում) և փոխարկվում ակտիվ ձևերի՝ կալցիդիոլի և կալցիտրիոլի։
Վիտամին Դ-ի դերը օրգանիզմում
Վիտամին D- ն նպաստում է աղիքներից կալցիումի ներծծմանը, որի միջոցով պահպանվում է պլազմայում կալցիումի նորմալ կոնցենտրացիան, որը կարևոր է ինչպես ոսկրերի հանքայնացման պրոցեսում, այնպես էլ հիպոկալցեմիկ տետանիան կանխելու համար (մկանների ակամա կծկումն է, որը հարող է դրսևորվել շնչահեղձության, հաճախասրտությանն ձևով և նույնիսկ համգեցնել լարինգոսպազմի): Վիտամին D- ի բավարար քանակությունը կանխում է երեխաների ռախիտը և մեծահասակների օստեոմալյացիան (ոսկրերի փափկեցում): Կալցիումի հետ միասին վիտամին D- ն կանխում է նաև օստեոպորոզի զարգացումը:
Վիտամին D- ն օժտված է հակաբորբոքային հատկությամբ, ինչպես նաև ապահովում է այնպիսի գործընթացների մոդուլյացիան, ինչպիսիք են բջիջների աճը, գլյուկոզայի նյութափոխանակությունը, իմուն ռեակցիաները (ըստ որոշ տվյալների այն խթանում է բնածին իմունիտետը և ընկճում աուտոիմուն ռեակցիաները): Հայտնի է նաև, որ բջիջների տարբերակումը և ապոպտոզը (ֆիզիոլոգիապես ծրագրավորված մահը) կարգավորող սպիտակուցները կոդավորող շատ գեներ մասամբ ձևափոխվում են վիտամին D- ի կողմից: Վիտամին Դ-ն ճնշում է նաև այն գեները, որոնք պատասխանատու են ռենին սպիտակուցի սինթեզի համար, վերջինս ռենին-անգիոտենզին-ալդոստերոնային համակարգի բաղադրիչ է, իսկ այս համակարգի ֆունկցիայի խանգարումը կարող է պատճառ հանդիսանալ հիպերտոնիայի զարգացման համար։
Վիտամին Դ-ի դեֆիցիտ
Վիտամինի անբավարարության ժամանակ խանգարվում է կալցիումի ներծծումը աղիքներից, այսինքն արյան պլազմայում կալցիումի կոնցենտրացիան իջնում է։ Կալցիումի բնականոն քանակը վերականգնելու նպատակով ակտիվանում է հարվահանաձև գեզձի կողմից պարատ հորմոնի սինթեզը և ձերբազատումը, որն էլ իր հերթին խթանում է կալցիումի անցումը ոսկրերից դեպի արյուն։ Սա բերում է երկրորդային հիպերպարաթիրեոզի առաջացմանը և ոսկրերի ապահանքայնացմանը։
Ռախիտ
Նորածինների և երեխաների մոտ վիտամին D- ի խիստ պակասությունը հանգեցնում է ոսկորների հանքայնացման խանգարման: Վիտամին D- ի դեֆիցիտը խիստ ազդում է արագ աճող (խողովակավոր) ոսկորների վրա։ Նորածինների մոտ ռախիտը կարող է բերել գաղթունների փակման խանգարման և կրծքավանդանի դեֆորմացման:
Օստեոմալյացիա
Չնայած նրան, որ մեծահասակների ոսկրերը չեն աճում նրանք պարբերաբար ռեմոդելավորվում են։ Վիտամին Դ-ի պակասը ապահանքայնացման (կալցիումի կորստի) հետևանքով բերում է ոսկրերի փափկեցման (օստեոմալյացիայի), որն էլ մեծացնում է օստեոպորոզի զարգացման ռիսկը։
Մկանային թուլություն
Կալցիումը անհրաժեշտ է մկանային հյուսվածքի նորմալ աշխատանքի համար (մասնավորապես գործողության պոտենցիալի առաջացման պռոցեսում)։ Վիտամին Դ-ի դեֆիցիտի հետևանքով առաջացած հիպոկալցեմիան մկանային թուլության առաջացման հիմքում է ընկած։
Ցրցած սկլեռոզ
ՑՍ- ը կենտրոնական նյարդային համակարգի աուտոիմուն հիվանդություն է, որը վնասում է գլխուղեղի և ողնուղեղի նեյրոնները շրջապատող և պաշտպանող միելինի պատյանը: Սրա հետևանքով խանգարվում է նյարդային ազդակի փոխանցումը կենտրոնական նյարդային համակարգից դեպի պերիֆերիա, ինչը կարող է տեսողության վատթարացման, մկանների թուլության, ատաքսիայի, ցնցումների, զգայական և ճանաչողական խանգարումը պատճառ դառնալ։ ՑՍ- ով տառապող որոշ մարդիկ ի վերջո կորցնում են գրելու, խոսելու կամ քայլելու ունակությունը:
ՑՍ-ի աշխարհագրական բաշխումն ամբողջ աշխարհում անհավասար է: Հասարակածին մոտ քչերն են հիվանդանում, մինչդեռ տարածվածությունն աճում է հյուսիսում և հարավում: Այս անհավասար բաշխումը հանգեցրեց ենթադրությունների, որ վիտամին D- ի ցածր մակարդակը, արևի լույսի պակաս ազդեցությանը ենթարկվող մարդկանց մոտ կարող է նախատրամադրող գործոն հանդիասնալ հիվանդության զարգացման համար :
Տիպ 2 շաքարային դիաբետ
Վիտամին D- ն կարևոր է գլյուկոզի նյութափոխանակության մեջ: Այն խթանում է ենթաստամոքսային գեղձի բետտա բջիջների վրա վիտամին D ընկալիչի միջոցով ինսուլինի արտազատումը և նվազեցնում ծայրամասային ինսուլինի ռեզիստենտությունը մկաններում և լյարդում։ Վիտամին D- ն կարող է ներգրավվել տիպ 2 շաքարախտի պաթոֆիզիոլոգիայում `ենթաստամոքսային գեղձի բետա-բջիջների գործառույթը բարելավելու ունակության միջոցով։
Կան մի շարք գործոններ, որոնք կարող են բերել վիտամին Դ-ի դեֆիցիտի։ Օրինակ՝ երիկամի, լյարդի պաթոլոգիաների ժամանակ, երբ խանգարվում է վիտամինի ակտիվացումը, մալաբսորբցիայի ժամանակ, երբ խանգարվում է վիտամինի ներծծումը, կարևոր է նաև աշխարհագրական դիրքը, մթնոլորտային պայմանները (ներառյալ օդի աղտոտվածությունը, ամպերի առկայությունը) մեծապես ազդում են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ուժգնության վրա: Սեզոնային փոփոխությունները նույնպես ազդում են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների որակի և քանակի վրա, և այդպիսով մաշկի մեջ վիտամին D- ի արտադրության վրա (սա հաշվի առնելով վիտամին Դ-ի քանակը ուրոշելու համար, լաբորատոր քննությունը խորհուրդ է տրվում կատարել ուշ ձմռանը կամ վաղ գարնանը)։
Հայաստանի կլիմայի առանձնահատկությունները
Չնայած, որ Հայաստանը մերձարևադարձային գոտիում է տեղակայված մերձարևադարձային կլիման հարավային (Մեղրի) և հյուսիսարևմտյան (Նոյեմբերյան) հատվածներում է: Իսկ մյուս տարածքներում կլիման կոնտինենտային է (ամռանը չափավոր շոգ, իսկ ձմռանը՝ չափավոր ցուրտ), որի շնորհիվ օրական 5-10ր արևի տակ մնալով հնարավոր է զերծ մնալ վիտամին Դ-ի դեֆիցիտից։ Չպետք է մոռանալ նաև ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների բացասական ազդեցության մասին, վերջինիս երկարատև ներգործունեությունը մեծացնում է օնկոլոգիական պաթոլոգիաների առաջացման ռիսկը։
Վիտամին D- ի համար առաջարկվող սննդային նորմերը
|
Տարիք |
Արական |
Իգական |
Հղիություն |
Լակտացիա |
|
0-12 ամիս |
10 մկգ (400 IU) |
10 մկգ (400 IU) |
||
|
1–13 տարեկան |
15 մկգ (600 IU) |
15 մկգ (600 IU) |
||
|
14–18 տարեկան |
15 մկգ (600 IU) |
15 մկգ (600 IU) |
15 մկգ (600 IU) |
15 մկգ (600 IU) |
|
19–50 տարեկան |
15 մկգ (600 IU) |
15 մկգ (600 IU) |
15 մկգ (600 IU) |
15 մկգ (600 IU) |
|
51–70 տարեկան |
15 մկգ (600 IU) |
15 մկգ (600 IU) |
||
|
> 70 տարեկան |
20 մկգ (800 IU) |
20 մկգ (800 IU) |
Վիտամին Դ-ի հավելումներ
Մարդկանց մեծամասնության համար բավարար քանակությամբ վիտամին D ստանալու լավագույն միջոցը վիտամին Դ-ի հավելումների ընդունումն է, քանի որ սննդում պարունակվող վիտամին Դ բավարար չէ դեֆիցիտից խուսափելու համար։ Վիտամին D հավելումները հանդես են գալիս երկու ձևով՝ վիտամին D2 և վիտամին D3: Արյան պլազմայում վիտամինի մակարդակի բարձրացման հարցում կատարվող ուսումնասիրությունները պարզեցին, որ վիտամին D3 հավելումները հակված են ավելի շատ բարձրացնել վիտամինի կոնցենտրացիան արյան շիճուկում և պահպանել այդ մակարդակը ավելի երկար, քան վիտամին D2: Այդ իսկ պատճառով առաջնահերթ խորհուրդ են տրվում D2 հավելումները։
Վիտամին Դ գերդոզավորում
Վիտամին D- ի ավելցուկային քանակները տոքսիկ են: Քանի որ վիտամին D- ն մեծացնում է կալցիումի կլանումը ստամոքս-աղիքային տրակտից, վիտամին D- ի ավել քանակը կարող է հանգեցնել հիպերկալցեմիայի։ Հիպերկալցեմիան, իր հերթին, կարող է հանգեցնել սրտխառնոցի, փսխման, ախորժակի կորստի, մկանային թուլության, նյարդահոգեկան խանգարումների, ջրազրկման, և երիկամաքարային հիվանդության զարգազման։
Փոխազդեցությունը դեղերի հետ
Վիտամին D հավելումները կարող են փոխազդել որոշ դեղամիջոցների հետ: Ստորև բերված են մի քանի օրինակներ: Այն պացիենտները, որոնք կանոնավորաբար ընդունում են այս և այլ դեղամիջոցները, պետք է քննարկեն վիտամին D- ի ընդունումը իրենց բուժող բժիշկի հետ։
Ստատիններ
Այս դեղերը նվազեցնում են խոլեստերինի սինթեզը: Քանի որ էնդոգեն վիտամին D- ն ստացվում է խոլեստերինից, ստատինները կարող են նաև նվազեցնել D վիտամինի սինթեզը: Բացի այդ, վիտամին D- ի մեծ ընդունումը, հատկապես հավելումների, կարող է նվազեցնել ատորվաստատինի, լովաստատինի և սիմվաստատինի ազդեցությունը, քանի որ այդ ստատիններն ու վիտամին D- ն մրցակցում են նույն մետաբոլիզացնող ֆերմենտիհետ կապվելու համար:
Ստերոիդներ
Բորբոքումը նվազեցնելու համար հաճախ նշանակվում են կորտիկոստերոիդային դեղամիջոցներ,որոնցից է պրեդնիզոլոնը : Այս դեղամիջոցները կարող են նվազեցնել կալցիումի կլանումը և խաթարել վիտամին D- ի նյութափոխանակությունը:
Թիազիդային միզամուղներ
Թիազիդային միզամուղները (օրինակ ՝ Hygroton®, Lozol® և Microzide®) նվազեցնում են մեզի մեջ կալցիումի արտազատումը: Այս միզամուղների համադրությունը վիտամին D հավելումների հետ (որոնք մեծացնում են աղիքային կալցիումի կլանումը) կարող է հիպերկալցեմիայի հանգեցնել, հատկապես տարեցների և արիկամային անբավարարություն ունեցող անձանց շրջանում:
Աղբյուրներ
Էջում ներկայացված բոլոր արժեքների աղբյուրը (բացառությամբ հիմնական հոդվածի, որի աղբյուրները ներկայացված են առանձին, եթե առկա են) ԱՄՆ-ի գյուղդեպարտամենտի տվյալների բազան է: Էջում ներկայացված կոնկրետ սննդամթերքների հղումները բերված են ստորև
- Ձկան յուղ ծովատառեխ - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/173577/nutrients
- Սկումբրիա - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/168149/nutrients
- Ծիածանափայլ իշխան - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/173717/nutrients
- True morels - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/168423/nutrients
- Սարդինաձուկ - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/175139/nutrients
- Խավիար - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/174188/nutrients
- Հավկիթ - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/173424/nutrients
- Խոզ - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/167820/nutrients
- Կաթ - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/170872/nutrients
- Խոզապուխտ - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/167871/nutrients
- Պանիր - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/173414/nutrients
- Port Salut - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/170849/nutrients
- Ռոմանո պանիր - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/171249/nutrients
- Պարմեզան - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/173452/nutrients
- Հնդկահավի միս - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/171479/nutrients
- Shiitake - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/169242/nutrients
- Մոցարելլա - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/167735/nutrients
- Մայոնեզ - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/171009/nutrients
- Սունկ - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/169251/nutrients
- Գորտի տոտիկներ - https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/168148/nutrients